Το πρόβλημα με το φοινικέλαιο

Το φοινικέλαιο το συναντά κανείς παντού, από σαπούνια μέχρι σούπες. Αν και προωθείται ως εναλλακτικό καύσιμο και υγιεινό μαγειρικό λάδι επειδή δεν περιέχει τρανς λιπαρά, αυτό το ευρέως διαδεδομένο λάδι καταστρέφει οικοσυστήματα και οδηγεί ζώα στην εξαφάνιση.

Του Mark Hawthorne

VegNews, p.32. January + February 2013

Αν δει κανείς το Βόρνεο από ψηλά, μπορεί να πάρει μία ιδέα για το πώς το φοινικέλαιο έχει αλλάξει τόσο την παγκόσμια οικονομία αλλά και το τοπίο. Αυτό το τεράστιο τροπικό νησί – που ανήκει στο Μπρουνέι, στην Ινδονησία, και στην Μαλαισία – έχει καταστραφεί τόσο ανελέητα από τις πυρκαγιές, τις μπουλντόζες και το κόψιμο των δασών για χάρη της βιομηχανίας παραγωγής φοινικέλαιου που πλέον τα αχανή τροπικά δάση έχουν μετατραπεί σε τακτοποιημένες σειρές φοινικόδεντρων. Κοντά στις ακτές, ο αέρας είναι μονίμως γεμάτος από ένα καυστικό νέφος καθώς η βιοποικιλία των ελών καταστρέφεται με φωτιά προκειμένου να δώσει τόπο σε περισσότερα φοινικόδεντρα, με αποτέλεσμα την απελευθέρωση τεράστιων ποσοτήτων διοξειδίου του άνθρακα. Την ίδια στιγμή, ο ποταμός Kinabatangan, που στο παρελθόν κυλούσε καθαρός και κρυστάλλινος, τώρα έχει μετατραπεί σε ένα καφετί οχετό ρύπανσης καθώς μεταφέρει ατελείωτους όγκους από μπάζα που αποβάλλονται από τις φυτείες φοινικόδεντρων για να καταλήξουν στη θάλασσα.

Κι αυτή η εικόνα είναι μόνο η επιφάνεια που μπορεί να δει κανείς από ψηλά. Κατά μήκος του ποταμού Kinabatang (που φτάνει τα 560 χιλιόμετρα) υπάρχει ένα πλούσιο οικοσύστημα από ζώα (ουρακοτάγκους, πιθήκους με προβοσκίδα, πυγμαίους ελέφαντες, βίδρες, γουρούνια, και κροκόδειλους, για να μην αναφέρουμε και τα 90 είδη ψαριών που έχουν για σπίτι τους το μολυσμένο ποτάμι. Κάθε ένα από αυτά τα ζώα επηρεάζεται από την απώλεια του οικοσυστήματος και την περιβαλλοντική καταστροφή που προκαλείται από την συνεχόμενη κοπή δέντρων, καλλιέργεια φοινικόδεντρων και την παραγωγή φοινικέλαιου. Αυτό που κάνει την κατάσταση ακόμη χειρότερη, είναι ότι η αποψίλωση του δάσους για να προχωρήσει η παραγωγή φοινικέλαιου, επιτρέπει σε λαθροκυνηγούς και λαθρεμπόρους να έχουν πρόσβαση για πρώτη φορά σε μέρη που ήταν εκτός της εμβέλειάς τους. Και άλλα μέρη στον πλανήτη όπως κάποια κομμάτια της Ινδονησίας, το νησί Σουμάτρα, καθώς και η Κολομβία, η Παπούα Νέα Γουινέα, και μεγάλο μέρος της Μαλαισίας βρίσκονται στο έλεος της βιομηχανίας του φοινικέλαιου. Τα φοινικόδεντρα μπορούν να καλλιεργηθούν οπουδήποτε υπάρχει υψηλή θερμοκρασία και συχνή βροχόπτωση, πράγμα που σημαίνει πως ευαίσθητες περιοχές κατά μήκος της τροπικής ζώνης βρίσκονται τώρα στο στόχαστρο της καταστροφής.

Το φοινικέλαιο αποτελεί μία τεράστια πηγή κερδών, καθώς παράγεται από 42 χώρες, με την Ινδονησία και την Μαλαισία να παράγουν το 90% της παγκόσμιας αγοράς. Άλλοι μεγαλοπαραγωγοί φοινικέλαιου είναι η Ταϋλάνδη, η Καμπόντια και η Νιγηρία. Σύμφωνα με το Αμερικανικό Υπουργείο Γεωργίας, η παγκόσμια παραγωγή φοινικέλαιου υπολογίζεται στους 50.6 εκατομμύρια τόνους το χρόνο – και συνεχώς αυξάνεται. Το φοινικέλαιο έχει παρεισφρήσει πλέον σε μία απίστευτα μεγάλη ποικιλία προϊόντων της καθημερινότητά μας, από μαργαρίνες μέχρι απορρυπαντικά και καλλυντικά. Εκτιμάται ότι κάτι λιγότερο από τα μισά προϊόντα οικιακής χρήσης κατασκευάζονται με συστατικά φοινικέλαιου. Η μεγάλη ώθηση στο εμπόριο φοινικέλαιου δόθηκε το 2006, όταν η αμερικανική κυβέρνηση απαίτησε να αναγράφεται στα προϊόντα η ποσότητα τρανς λιπαρών καθώς προκαλούν καρδιολογικά προβλήματα. Πολλές εταιρίες άρχισαν να χρησιμοποιούν φοινικέλαιο καθώς δεν διαθέτει τρανς λιπαρά. Περιέχει ωστόσο κορεσμένα λίπη τα οποία είναι επιβλαβή και προκαλούν προβλήματα με τη χοληστερίνη. Το φοινικέλαιο χρησιμοποιείται επίσης ως βιοκαύσιμο, πράγμα που ώθησε σε ακόμη μεγαλύτερη ζήτηση. Όλα αυτά οδηγούν στην απορία, πρέπει τελικά να καταναλώνουμε φοινικέλαιο;

Η άγρια ζωή στο περιθώριο 

Γνωστοί για το κόκκινό τρίχωμά τους και τα μοναδικά εκφραστικά πρόσωπά τους, οι ουρακοτάγκοι κάποτε ζούσαν από τα βόρεια της Κίνας μέχρι το νοτιότερο νησί της Ινδονησίας. Ο πληθυσμός τους μειώθηκε τόσο δραματικά λόγω της παράνομης υλοτομίας, της βιομηχανίας των ζωολογικών κήπων και το παράνομο εμπόριο ζώων, που σήμερα τους συναντά κανείς μόνο στο Βόρνεο και στη γειτονική Σουμάτρα, να ζουν σε αποκομμένες ομάδες στα δάση που σιγά σιγά εξαφανίζονται. «Η παραγωγή φοινικέλαιου αφανίζει τον βιότοπό τους», λέει η Hollis Burbank-Hammarlund του Διεθνούς Ιδρύματος για τη Διάσωση των Ουρακοτάγκων. «Το μέρος που ζούνε, που φωλιάζουν, που αναπαράγονται- μετατρέπεται σε γιγάντιες φυτείες.»

Αυτά τα υπέροχα πλάσματα, όχι μόνο χάνουν το σπίτι τους, αλλά οδηγημένα από την πείνα, ψάχνουν τροφή στις φυτείες με αποτέλεσμα να αιχμαλωτίζονται ως επιβλαβή για τη γεωργία. Οι εργάτες κάποιες φορές προσπαθούν να τα τρομάξουν για να φύγουν μακριά, αλλά υπάρχουν και πιο άγριες περιπτώσεις, λέει η Hollis Burbank-Hammarlund. «Τους χτυπούν, τους ακρωτηριάζουν με ματσέτες, τους πετούν καυτό λάδι, τους καίνε. Είναι φρικτό. Συχνά οι μητέρες θανατώνονται κοντά ή μέσα στις φυτείες και τα μωρά τους πωλούνται παρανόμως ως κατοικίδια. Όλο αυτό είναι παράνομο, αλλά συμβαίνει.» Υπήρχαν φήμες ότι οι ίδιες οι εταιρίες παραγωγής φοινικέλαιου έδιναν αμοιβή στους εργάτες των φυτειών για κάθε νεκρό ουρακοτάγκο, φήμες που τελικά αποδείχθηκαν τραγικά αληθινές όταν το 2011 εργάτες συνελήφθησαν για τη θανάτωση τουλάχιστον 20 πιθήκων. (Και οι δύο καταδικάστηκαν πέρσι σε οκτώ μήνες φυλάκισης ενώ οι υπεύθυνοι που έδωσαν τη διαταγή για τις δολοφονίες πλήρωσαν πρόστιμο 2.300 ευρώ). Ακόμη πιο τραγική είναι η πρακτική της αποψίλωσης με φωτιά που όχι μόνο σκοτώνει ουρακοτάγκους αλλά οι εταιρίες παραγωγής φοινικέλαιου κατηγορούνται ότι έχουν αναγκάσει τα ζώα που προσπαθούν να σωθούν να ξαναμπούν στις φλόγες. Μετά από όλα αυτά, μία πρόσφατη μελέτη εκτιμά ότι από τους 50.000 εναπομείναντες ουρακοτάγκους, περισσότεροι από 2.500 θανατώνονται κάθε χρόνο σε επεισόδια σχετικά με την παραγωγή φοινικέλαιου.

Παρομοίως, έχοντας μεγάλη όρεξη για τα φρούτα των φοινικόδεντρων, και οι ελέφαντες της Σουμάτρα θεωρούνται επιβλαβείς για τις φυτείες κι έτσι πέφτουν θύματα δηλητηρίασης από τους εργάτες. Λιγότερα από 3.000 από αυτά τα παχύδερμα παραμένουν στη φύση. Άσχημη η τύχη και για τις τίγρεις της Σουμάτρα που βρίσκονται υπό εξαφάνιση (μόνο 400 παραμένουν στη φύση), οι οποίες βασίζονται στην ύπαρξη πυκνής βλάστησης για την επιβίωσή τους. Το ταπίρ της Μαλαισίας, ένα είδος που προσφάτως ανακαλύφθηκε, εξαφανίζεται όσο γρήγορα αφανίζονται και τα τροπικά δάση, ενώ την ίδια μοίρα έχουν και τα αγριογούρουνα, οι ρινόκεροι και αρκούδες τις περιοχής.

Τα ανθρώπινα δικαιώματα στα αζήτητα 

Αναφορές από όλο τον κόσμο σκιαγραφούν μία πολύ ανησυχητική εικόνα για την επέκταση του εμπορίου φοινικέλαιου, με διαμάχες για τη διεκδίκηση γης, βίαιες συγκρούσεις ακόμα και δολοφονίες στο όνομα των «βαρόνων» του φοινικόλαδου. […] Άπληστες κυβερνήσεις παραχωρούν εκατομμύρια στρεμμάτων στην Ινδονησία, στη Μαλαισία και αλλού, σε πολυεθνικές που αφού αποκτήσουν τη γη, εκδιώκουν τις τοπικές κοινότητες. Πρόκειται για δεκάδες εκατομμύρια ιθαγενών που έχουν εθιμοτυπικά δικαιώματα στη γη αλλά χωρίς νομική κάλυψη. Στην κυριολεξία χάνουν το μέλλον κάτω από τα πόδια τους.

Εμπλεκόμενες στην αμφισβητούμενη βιομηχανία βρίσκονται κάποιες εταιρίες «γίγαντες» όπως η Archer Daniels Midland, η Cargill και η Monsanto, οι οποίες έχουν κληθεί επανειλημμένα να δώσουν απαντήσεις σχετικά με τις παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων που σημειώνονται στις φυτείες που διαθέτουν. Ένα από τα πιο  ενδεικτικά παραδείγματα είναι το επεισόδιο που συνέβη το 2011, όταν η ινδονησιακή αστυνομία κατηγορήθηκε πως υπέγραψε συμβόλαιο με την εταιρία Wilmar – μία από τις μεγαλύτερες εταιρίες επεξεργασίας φοινικέλαιου και προμηθευτής της Cargill – για να εκδιώξει υπό την απειλή όπλων από τα σπίτια τους 83 οικογένειες από τρεις διαφορετικούς καταυλισμούς στη Σουμάτρα, και στη συνέχεια να ισοπεδώσει τις κατοικίες. Η Laurel Sutherlin, εκπρόσωπος του δικτύου Rainforest Action, της πιο δραστήριας οργάνωσης ενάντια στο φοινικέλαιο, λέει πως «σε πολλές περιπτώσεις πρόκειται για ανθρώπους που έχουν ζήσει σε αυτό τον τόπο για πολλές γενιές, σεβόμενοι το περιβάλλον και ασκώντας βιώσιμες καλλιέργειες. Ξαφνικά, χωρίς να έχουν δικαίωμα να εκφράσουν την άποψή τους, βρίσκονται απέναντι από μπουλντόζες. Αν διαμαρτυρηθούν, έρχονται αντιμέτωποι με ειδικές δυνάμεις καταστολής.»

Ο Amadeo Payla, ένας αγρότης από τις Φιλιππίνες, δεν πρόλαβε καν να διαμαρτυρηθεί. «Οι φύλακες ήρθαν μία μέρα και με σημάδεψαν με τα όπλα τους», λέει. «Τους έβλεπα ανήμπορος, να ψεκάζουν τις μπανανιές μου και τις φοινικιές μου με χημικά, ώστε να ξεραθούν. Ξερίζωσαν όλα τα φυτά κάσαβας που είχα. Στη συνέχεια ισοπέδωσαν με μία μπλουντόζα ένα κομμάτι της γης μου για να κάνουν χώρο για τη φυτεία φοινικέλαιου.» Τέτοιες συγκρούσεις παραβιάζουν ανθρώπινα δικαιώματα των τοπικών κοινοτήτων που έχουν αναγνωριστεί με Διεθνή Διακήρυξη των Ηνωμένων Εθνών συγκεκριμένα για τους ιθαγενείς πληθυσμούς.  Άτομα σαν τον Payla, λένε πως δεν ήξεραν τίποτα για τη δημιουργία φυτείας φοινικόδεντρων μέχρι που είδαν τις μπουλντόζες να πλησιάζουν. Χωρίς να διαθέτουν επίσημους τίτλους ιδιοκτησίας για τη γη τους, οι τοπικές κοινότητες βρίσκονται συχνά χωρίς επιλογή παρά να αποδεχθούν την καλλιέργεια φοινικόδεντρων. Ακόμη πιο τρομακτικές είναι οι ιστορίες με ιδιωτικούς σεκιούριτι που πληρώνονται από τις μεγαλοεταιρίες, για να κάνουν επιδρομές σε χωριά και να δολοφονήσουν ιθαγενείς που αρνούνται να παραχωρήσουν τη γη τους. Οργανισμοί για τα ανθρώπινα δικαιώματα και ειδησεογραφικά πρακτορεία έχουν πρόσφατα αναφέρει τέτοιες δολοφονίες στην Καμπόντια, στη Γουατεμάλα, στην Ονδούρα, στην Ινδονησία και στις Φιλιππίνες. Ο Rahmat Ajiguna, συμμετέχων το 2012 σε αποστολή έρευνας για τις αρπαγές γης, λέει ότι το 2011, οι επίσημες αρχές της Ινδονησίας δολοφόνησαν 22 ανθρώπους που βρίσκονταν σε αντίθεση με τις εταιρίες παραγωγής φοινικέλαιου. «Όταν αντιστάθηκαν, δολοφονήθηκαν.»

Η Ινδονησία, όντως ήδη ο μεγαλύτερος παραγωγός φοινικέλαιου στον κόσμο, σχεδιάζει να διπλασιάσει την παραγωγή τα επόμενα χρόνια σε 47 εκατομμύρια τόνους, ή στο 80% της παγκόσμιας αγοράς. Οι οργανισμοί που παρακολουθούν το θέμα λένε πως η κυριαρχία της χώρας πάνω στο εμπόριο φοινικέλαιου έχει οδηγήσει όχι μόνο σε βία, αλλά και σε συνθήκες δουλείας. Πράγματι, το αμερικανικό Υπουργείο Εργασίας συμπεριλαμβάνει πλέον το φοινικέλαιο της Ινδονησίας και της Μαλαισίας στη λίστα με «προϊόντα που παράγονται σε συνθήκες παιδικής εργασίας ή εξαναγκαστικής εργασίας (οτιδήποτε κατασκευάζεται από άτομα κάτω των 15 ετών, ή από οποιονδήποτε εργάζεται υπό την απειλή τιμωρίας).

Το δίκτυο RAN (Rainforest Action Network) κατέγραψε δύο ιστορίες χωρικών από τη Σουμάτρα, 14 και 21 ετών, που προσκαλέστηκαν σε μία φυτεία στην Ινδονησία από εκπρόσωπο της εταιρίας παραγωγής φοινικέλαιου Kuala Lumpur Kepong, με την υπόσχεση καλής εργασίας. Αν’ αυτού, βρέθηκαν να ψεκάζουν λιπάσματα χωρίς καμία προστασία από τα χημικά και κρατούνταν αιχμάλωτοι τη νύχτα σε ένα στρατόπεδο εργασίας με φρουρούς. Οι δύο κατάφεραν να δραπετεύσουν μετά από δύο μήνες χωρίς πληρωμή. Ήταν ακόμη ένα πλήγμα για την Cargill – την εταιρία με τη μεγαλύτερη εισαγωγή φοινικέλαιου στις ΗΠΑ – αφού η εταιρία KKK είναι μία από τους προμηθευτές της.

Οικολογική καταστροφή 

Υπάρχει μία αδιαμφισβήτητη σύνδεση μεταξύ της παραγωγής φοινικέλαιου και πλήθους περιβαλλοντικών συνεπειών. Η βιομηχανία αυτή χρησιμοποιεί απεριόριστα τοξικά λιπάσματα και χημικά – περίπου 25 διαφορετικά είδη μικροβιοκτόνων φυτοφαρμάκων, καθώς και χημικά για την εξόντωση εντόμων και ζώων. Η χρήση αυτή έχει ως συνέπεια την μόλυνση του χώματος, του νερού και των καρπών, ενώ τόνοι απορριμμάτων από την επεξεργασία του λαδιού καταλήγουν σε ποτάμια και στο χώμα. Πρόσθετα, με την καύση των δασών ώστε να δημιουργηθούν εκτάσεις για τις φυτείες φοινικόδεντρων, οι κάτοικοι στα χωριά και τις γειτονικές κοινότητες πνίγονται από τον πυκνό καπνό και κυκλοφορούν με μάσκες. […] Παρά την διεθνή συμφωνία που απαγορεύει την καύση δασών στην περιοχή, οι εταιρίες παραγωγής φοινικέλαιου έκαιγαν ανεξέλεγκτα καθ’ όλη τη διάρκεια του 2012, απελευθερώνοντας εκατομμύρια τόνους διοξειδίου του άνθρακα. Το 2007, η τρέλα με το φοινικέλαιο, έκανε την Ινδονησία την τρίτη χειρότερη χώρα στην παραγωγή αερίων του θερμοκηπίου στον κόσμο (μετά τις ΗΠΑ και την Κίνα), και η χώρα παραμένει στις 20 χειρότερες χώρες μέχρι σήμερα. […]