Η Νόηση των Ζώων και η Ιδιορρυθμία του Ανθρώπινου Εξαιρετισμού

του Marc Bekoff
Πηγή

«Ο άνθρωπος μέσα στην υπεροψία του σκέφτεται τον εαυτό του σαν ένα μεγάλο έργο, αντάξιο της επέμβασης μιας θεότητας. [Όμως είναι] πιο ταπεινό και, πιστεύω, αληθινό να σκεφτεί τον εαυτό του ως δημιουργημένο από ζώα.» (Κάρολος Δαρβίνος, Η Καταγωγή του Ανθρώπου)

Τα μη ανθρώπινα ζώα (ζώα) είναι θαυμάσια και καταπληκτικά πλάσματα. Έχουν προφανείς εκτεταμένες γνωστικές, συναισθηματικές και ηθικές ικανότητες. Μπορούμε να μάθουμε πολλά από αυτά εάν ανοίξουμε τα μυαλά και τις καρδιές μας στο ποιοι (όχι στο τι) πραγματικά είναι. Πρέπει να είμαστε υπερήφανοι για την ιδιότητά μας ως μέλη του ζωικού βασιλείου. Η επιστημονική έρευνα αλλάζει τον τρόπο που βλέπουμε τα άλλα ζώα. Δεν χρειάζεται να υπερβούμε την επιστήμη ή να εξωραΐσουμε ό,τι ξέρουμε για να εκτιμήσουμε το πώς εκφράζουν τις διανοητικές τους δεξιότητες και τις συναισθηματικές τους ικανότητες. Ξεκάθαρα δεν είμαστε ούτε τα μόνα ενσυνείδητα πλάσματα ούτε οι μόνοι κάτοχοι συναισθηματικών και ηθικών περιοχών, στις οποίες υπάρχουν επίσης μερικοί εκπληκτικοί κάτοικοι συμπεριλαμβανομένων των μελισσών, των ψαριών και των κοτών. Σίγουρα δεν έχουμε κανένα δικαίωμα να εισβάλουμε επιπόλαια στις ζωές των άλλων ζώων ή να τα κρίνουμε ή να τα κατηγορήσουμε για τους κακούς μας τρόπους.

Όταν λέμε ότι τα ζώα είναι ενσυνείδητα και έξυπνα εννοούμε ότι ξέρουν τι να κάνουν για να προσαρμοστούν σε συνεχώς μεταβαλλόμενα περιβάλλοντα. Η μεταβλητότητα και η ευελιξία της συμπεριφοράς τους δείχνουν καθαρά ότι δεν είναι αυτόματα, αλλά αντίθετα ενεργά σκεπτόμενα και αισθανόμενα όντα. Ο Donald Griffin, που συχνά αποκαλείται «πατέρας της γνωστικής ηθολογίας» (η μελέτη της νόησης των ζώων), αξίωσε ότι η δυνατότητα των ζώων να προσαρμοστούν σε απρόβλεπτα μεταβαλλόμενες συνθήκες έδειξε ότι ήταν ενσυνείδητα και ικανά να αξιολογήσουν τι έπρεπε να γίνει σε μια δεδομένη κατάσταση. Το ερώτημα δεν είναι εάν τα ζώα είναι ενσυνείδητα αλλά αντίθετα γιατί η συνείδηση έχει εξελιχθεί.

Υπάρχουν ηχηροί βιολογικοί λόγοι για την αναγνώριση των ζώων ως ενσυνείδητων πλασμάτων. Ο Κάρολος Δαρβίνος τόνισε ότι οι παραλλαγές μεταξύ των ειδών είναι διαφορές σε βαθμό και όχι σε είδος. Υπάρχουν γκρίζες περιοχές, όχι διαφορές τύπου άσπρο-μαύρο, έτσι εάν έχουμε κάτι  το έχουν και «αυτά» (τα άλλα ζώα) επίσης. Αυτό ονομάζεται εξελικτική συνέχεια και δείχνει ότι είναι η κακή βιολογία που ληστεύει τα ζώα από γνωρίσματα που σαφώς κατέχουν. Παραδείγματος χάριν, μοιραζόμαστε με άλλα θηλαστικά και σπονδυλωτά τις ίδιες περιοχές του εγκεφάλου που είναι σημαντικές για τη συνείδηση και την επεξεργασία αισθημάτων. Πρέπει να εγκαταλείψουμε την ανθρωποκεντρική άποψη ότι μόνο τα ζώα με μεγάλο εγκέφαλο όπως εμείς, οι μη ανθρώπινοι μεγάλοι πίθηκοι, οι ελέφαντες και τα κητοειδή (δελφίνια και φάλαινες) έχουν επαρκείς διανοητικές ικανότητες για σύνθετες μορφές συνείδησης.

Ο αντίκτυπος του πώς βλέπουμε τα άλλα ζώα σε σχέση με εμάς είναι εκτεταμένες και επηρεάζουν πολύ το πώς τα μεταχειριζόμαστε. Υπάρχουν κοινωνικές, πολιτικές και περιβαλλοντικές επιπτώσεις όταν αγνοούμε ποιοι είναι τα άλλα ζώα είναι και σκεφτόμαστε τους εαυτούς μας ως ανώτερους και καλύτερους από αυτά. Ένα δοκίμιο από το φιλόσοφο Steven Best παρέχει μια διεισδυτική ανάλυση του γιατί ο ανθρώπινος εξαιρετισμός, η πεποίθηση ότι τα ανθρώπινα πλάσματα κατέχουν ειδική θέση λόγω των μοναδικών ικανοτήτων μας, είναι μια λανθασμένη άποψη και έχει σοβαρές συνέπειες εξαιτίας του πώς εμείς (ή τουλάχιστον μερικοί από μας) συμπεριφερόμαστε όταν βλέπουμε τους εαυτούς μας ως «μέλη ενός ξεχωριστού είδους σε σχέση με τα άλλα είδη και τη Γη συνολικά…». Ο Best παρέχει μια περιεκτική παρουσίαση πρόσφατων ερευνών στον κλάδο της γνωστικής ηθολογίας για να υποστηρίξει το επιχείρημά του, ότι πράγματι μοιραζόμαστε πολλά γνωρίσματα με άλλα ζώα. Η βάση δεδομένων αυξάνεται καθημερινά και η επιστήμη υποστηρίζει πολλές από τις διαισθήσεις μας για τις γνωστικές, συναισθηματικές και ηθικές ικανότητες ενός μεγάλου αριθμού ζώων.

Σαφώς, πρέπει να ξανασκεφτούμε την ανθρώπινη «μοναδικότητα» και να απαλλαγούμε από το σπισισμό. Ο Best σημειώνει ότι οι άνθρωποι πράγματι παρουσιάζουν μοναδικές ικανότητες όπως το γράψιμο σονέτων, η επίλυση αλγεβρικών εξισώσεων και ο συλλογισμός για τη δομή του σύμπαντος, και επίσης επισημαίνει ότι άλλα ζώα έχουν δυνατότητες και γνωρίσματα που εμείς δεν έχουμε. Ο σπισισμός, «η διάκριση ή η εκμετάλλευση ορισμένων ειδών ζώων από τα ανθρώπινα όντα, βασισμένη σε μια υπόθεση ανθρώπινης υπεροχής», περιλαμβάνει την ανάθεση διαφορετικής αξίας ή δικαιωμάτων σε άτομα βάσει του είδους στο οποίο ανήκουν και κατασκευάζει ψεύτικα όρια μεταξύ των ειδών. Ο σπισισμός δεν λειτουργεί επειδή υποθέτει τον ανθρώπινο εξαιρετισμό και επίσης επειδή αγνοεί τις εντός του είδους διακυμάνσεις που συχνά είναι πιο έντονες από τις διαφορές μεταξύ των ειδών (δείτε επίσης εδώ).


Αυτά που γνωρίζουμε σήμερα για τη νόηση των ζώων (κυρίως μεταξύ των θηλαστικών αλλά και μεταξύ μιας ευρείας ποικιλίας άλλων ειδών) δεν υποστηρίζουν τον ανθρώπινο εξαιρετισμό και πρέπει να λαμβάνουμε υπόψιν αυτό τον παράγοντα στο πώς μεταχειριζόμαστε τα άλλα ζώα και τη Γη. Ο Best καταλήγει, «Εάν οι άνθρωποι έχουν αποτύχει για τόσο πολύ καιρό να καταλάβουν τη νόηση των ζώων είναι επειδή η ηλιθιότητα, η αναισθησία και η βαθιά σπισιστική προκατάληψη τους τυφλώνουν για τόσο πολύ καιρό». Μπορούμε επίσης να προσθέσουμε την υπεροψία στον κατάλογο του γιατί μερικοί άνθρωποι σκέφτονται ότι τα άλλα είδη δεν είναι πιο σημαντικά από άψυχα αντικείμενα. Αλλά οι παρωπίδες φεύγουν. Και μαθαίνουμε πολλά για τα άλλα ζώα που μπορούν να μας κάνουν καλύτερους ανθρώπους.

Η απομάκρυνση των εαυτών μας από τα άλλα ζώα και η επιβολή εξουσίας πάνω τους δεν είναι αυτό που αποδίδει την ανθρώπινη ιδιότητα. Συχνά αναρωτιέμαι αν οι μελλοντικοί άνθρωποι θα καθίσουν και θα αναρωτηθούν πώς δεν αντιληφθήκαμε αυτό που είναι τόσο προφανές για τις ζωές των άλλων ζώων.

Είμαστε μια σημαντική δύναμη στη φύση. Πρέπει να είμαστε πιο συμπονετικοί, πιο ενσυναισθητικοί και πιο ταπεινοί, και να πράττουμε με μεγαλύτερη ανησυχία σχετικά με τα ζώα και τα σπίτια τους. Εμείς υφιστάμεθα τις ταπεινώσεις στις οποίες εκθέτουμε τα άλλα ζώα και στο τέλος όλοι χάνουμε όταν αγνοούμε τη φύση και ενεργούμε σαν να είμαστε εμείς τα μόνα ζώα που έχουν σημασία, σαν να είμαστε εξαιρετικοί και καλύτεροι και μπορούμε να κάνουμε οτιδήποτε θέλουμε επειδή μπορούμε. Η δύναμη δεν είναι κάποιου είδους άδεια για να κάνουμε τις ζωές των άλλων ζώων μίζερες, είτε για να ανακαινίσουμε τα σπίτια τους χωρίς να ενδιαφερόμαστε για την ευημερία τους.

Το αν συμφωνείτε ή διαφωνείτε με όλα τα επιχειρήματα του Best ενάντια στον ανθρώπινο εξαιρετισμό και τις κοινωνικές, πολιτικές, και περιβαλλοντικές του επιπτώσεις δεν έχει σημασία. Αυτό που έχει σημασία είναι ότι το παρακινητικό του δοκίμιο πρέπει να μας κάνει όλους να εκτιμήσουμε πόσο συναρπαστικά είναι τα άλλα ζώα και ότι δεν μπορούμε πλέον να συνεχίσουμε να είμαστε υπερπαραγωγικά, υπερκαταναλωτικά, αλαζονικά, απαιτητικά και επεκτατικά θηλαστικά που δεν δίνουν στα άλλα ζώα το σεβασμό, τη συμπόνοια και την αγάπη που αξίζουν.

Έχει έρθει ο καιρός να απομυθοποιηθεί ο ανθρώπινος εξαιρετισμός μια για πάντα (για περαιτέρω συζήτηση βλέπε, παραδείγματος χάριν, το Ethics and Animals της Lori Gruen). Είναι μια κοίλη, ρηχή και αυτοεξυπηρετική προοπτική του ποιοι είμαστε. Φυσικά είμαστε εξαιρετικοί σε ποικίλες περιοχές όπως είναι και τα άλλα ζώα. Ίσως πρέπει να αντικαταστήσουμε την έννοια του ανθρώπινου εξαιρετισμού με τον εξαιρετισμό των ειδών, μια κίνηση που θα μας αναγκάσει να εκτιμήσουμε τα άλλα ζώα για το ποιοι είναι, όχι ποιοι ή τι θέλουμε εμείς να είναι.